Επιβλητικό στην όψη με θέα προς τον κάμπο της Ξάνθης το μοναστήρι της Παναγίας της Αρχαγγελιώτισσας, αποτελεί σημείο αναφοράς της πίστης χιλιάδων ορθόδοξων χριστιανών που προσέρχονται κάθε χρόνο για να προσκυνήσουν την χάρη της. Χτισμένο στις παρυφές του ορεινού όγκου πάνω ακριβώς από την συνοικία «Σαμακώβ» στα βορειοανατολικά της Ξάνθης, το μοναστήρι όπως είναι σήμερα κτίσθηκε το 1841 επί της εποχής του αειμνήστου μητροπολίτου Ξάνθης Ευγενίου. Μία κρύπτη κάτω από το ιερό βήμα ανάγεται στα 1000 έως 1100 μ.Χ., χωρίς να υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες καθώς καταστράφηκε από δύο μεγάλους σεισμούς που έπληξαν την περιοχή γύρω στο 1829. Όσον αφορά το όνομα Αρχαγγελιώτισσα κατά μία εκδοχή το πήρε από την μικρή θαυματουργή εικόνα του 16ου αιώνα πού παριστάνει την Θεοτόκο να παραστέκεται από τους αρχαγγέλους Γαβριήλ και Μιχαήλ και η οποία έχει την επιγραφή Αρχαγγελιώτισσα, ενώ σε γραπτές αναφορές υπάρχει και το όνομα Παναγία η Χαλκαλιώτισσα.
Ανεξάρτητα όμως προς την ονομασία του μοναστηριού, αυτό υπήρξε φάρος πνευματικής ακτινοβολίας και παρηγοριάς για όλους τους κατοίκους της περιοχής και φυτώριο από το οποίο αναδείχθηκαν και αρχιερείς, οι οποίοι από ευγνωμοσύνη έχουν αφήσει ως κειμήλια διάφορα αφιερώματα και μάλιστα χειρόγραφα βιβλία.
Στο μοναστήρι αν και είναι αφιερωμένο στα Εισόδια της Θεοτόκου, την παραμονή της Κοιμήσεως, χιλιάδες προσκυνητές όλη τη νύχτα προσέρχονται σε ατέλειωτες γραμμές για να προσκυνήσουν την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας. Με τις εργασίες αναστύλωσης το μοναστήρι έχει μετατραπεί και πάλι σε κυψέλη και εργαστήρι αγάπης και στοργικής φροντίδας για την αιώνια χριστιανική παράδοση. Με μία βόλτα στο εσωτερικό του μοναστηριού ο επισκέπτης θα νιώσει την γαλήνη και την ηρεμία που επικρατεί στο χώρο, ο οποίος καθημερινά είναι ανοιχτός για όσους επιθυμούν να προσευχηθούν στην χάρη της Παναγίας.
Το εντυπωσιακό καμπαναριό που δεσπόζει και χτίστηκε το 1844 ήταν μοναδικό την εποχή εκείνη σ’ όλη την γύρω περιοχή γιατί οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν στους χριστιανούς όχι μόνο καμπαναριά να έχουν αλλά ούτε καμπάνες. Στο εσωτερικό υπάρχει και εκκλησιαστικό μουσείο, όπου φιλοξενούνται κειμήλια από όλες τις ενορίες της Μητρόπολης Ξάνθης, όπως λειτουργικά άμφια και λειτουργικά σκεύη.
Η Παναγία Αρχαγγελιώτισσα μαζί με τα άλλα τρία μοναστήρια της Ξάνθης, Παναγία Καλαμού, Μονή Ταξιαρχών και Άγιος Νικόλαος, σχηματίζουν σταυρό, ο οποίος σύμφωνα με την παράδοση, προστατεύει την πόλη από φυσικές καταστροφές.
Ο Αγιος Νικόλαος στο Πόρτο Λάγος είναι μετόχι της Μονής Βατοπεδίου του Αγίου Όρους. H περιοχή είναι πανέμορφη και χαρακτηρισμένη ως προστατευμένος βιότοπος. Στο μοναστήρι υπάρχει μια μικρή αδελφότητα που προέρχεται από τη μονή Βατοπαιδίου. Το συγκρότημα του μοναστηριού είναι κτισμένο πάνω σε δύο μικρά νησάκια στη λιμνοθάλασσα Πόρτο Λάγος. Μια ξύλινη γέφυρα πεζών τα συνδέει μεταξύ τους και μια δεύτερη τα συνδέει με τη στεριά. Στο ένα νησάκι βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Νικολάου και στο δεύτερο το παρεκλήσι της Παντάνασας όπου υπάρχει και αντίγραφο της θαυματουργής εικόνας της.
