Ζωντανό και αναπόσπαστο κομμάτι της Ξάνθης αποτελεί η Παλιά Πόλη με τα παραδοσιακά της σπίτια. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της είναι οι ανηφορικοί και πλακόστρωτοι δρόμοι. Παλιά αρχοντικά ξεπροβάλλουν σ' όλα τα ανηφορικά δρομάκια της Παλιάς Πόλης και πολλά απ' αυτά είναι αντικείμενο μελέτης. Τα ισόγεια μικρά μαγαζάκια και τα ταβερνάκια, τα γνωστά «κουτουκάκια», είναι αυτά που δίνουν το τοπικό χρώμα στην πόλη και γεμίζουν με επισκέπτες. Η Πόλη της Ξάνθης κατέχει την πρώτη θέση στην πολιτισμική κίνηση μέσα στο χώρο της Δυτικής Θράκης. Οι πνευματικοί της άνθρωποι και οι τοπικοί της ηγέτες έδωσαν το ιστορικό τους παρόν στην ίδρυση και διατήρηση σχολείων και συλλόγων και την πνευματική καλλιέργεια, στην εθνική αυτογνωσία και την οικονομική προκοπή. Η σύγχρονη Ξάνθη είναι μια πόλη που σφύζει από ζωή, μια πόλη στραμμένη προς το μέλλον, που δεν παραγνωρίζει ωστόσο το παρελθόν της.
Ο παραδοσιακός οικισμός της Ξάνθης
Ενταγμένη στην καρδιά της σύγχρονης Ξάνθης, ένα από τα σημαντικότερα αστικά κέντρα της Θράκης με 50.000 κατοίκους, η παλιά πόλη είναι ένας πόλος έλξης σε μια ευρύτερη γεωγραφική περιοχή που συγκεντρώνει πολιτισμικό, ιστορικό και οικολογικό ενδιαφέρον. Ο παραδοσιακός οικισμός της Ξάνθης, η «παλιά Ξάνθη», είναι το τμήμα της πόλης που ευτυχώς διασώθηκε ως σήμερα διατηρώντας το περιεχόμενο του παρά τις πιέσεις του ευρύτερου αστικού χώρου. Η διασωζόμενη ως σήμερα μορφή του οικισμού είναι δημιούργημα κυρίως του 19ου αιώνα, με αφετηρία την τρίτη δεκαετία του (1830) όπως δηλώνεται από τις χρονολογήσεις των χριστιανικών εκκλησιών γύρω από τις οποίες οργανώθηκαν οι πρώτες συνοικίες. Η περίοδος 1870 – 1910 αντιπροσωπεύει τη φάση εντατικής ανάπτυξης του οικισμού, καθώς η πόλη αναδεικνύεται σε εμπορικό, διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο μιας ακμάζουσας περιφέρειας της οποίας η οικονομία βασίζεται κυρίως στην ανάπτυξη της καλλιέργειας του καπνού. Οι οικονομικές δραστηριότητες που θα κινηθούν γύρω από τον καπνό θα σφραγίσουν, με την ακμή και την παρακμή τους, την εξέλιξη της φυσιογνωμίας του οικισμού. Στην περίοδο της ανάπτυξης, Ηπειρώτες και Μακεδόνες καπνέμποροι εγκαθίστανται στην πόλη και το ελληνικό στοιχείο ανέρχεται ραγδαία στην τοπική οικονομική και κοινωνική ζωή. Έλληνες έμποροι οικοδομούν τα διασωζόμενα ως σήμερα μεγάλα αρχοντικά και η ελληνική κοινότητα ανοικοδομεί σχολεία και εκκλησίες. Εμπορικές και διοικητικές αλλά και βιοτεχνικές λειτουργίες αναπτύσσονται στο κέντρο του αστικού ιστού. Από τις αρχές του 20ου αιώνα, βιοτεχνικές και βιομηχανικές χρήσεις καθώς και νέες περιοχές κατοικίας αρχίζουν να αναπτύσσονται εκτός των ορίων του σημερινού οικισμού. Με την έλευση προσφύγων από το 1924 και μετά, ο πληθυσμός και η έκταση της Ξάνθης σχεδόν διπλασιάζονται, ενώ το πολεοδομικό κέντρο μετακινείται σιγά – σιγά νοτιότερα.
